İş Hukuku

İş Hukukuna Genel Bir Bakış: İşçi ve İşveren Hakları Rehberi

Avukat Torun Topçu

Çalışma hayatı, toplumun ekonomik ve sosyal temelini oluşturur. Bu hayatın düzenli, adil ve verimli bir şekilde işlemesini sağlayan kurallar bütününe ise İş Hukuku denir. İşçi ile işveren arasındaki ilişkiyi düzenleyen bu hukuk dalı, tarafların haklarını korumayı, yükümlülüklerini belirlemeyi ve çalışma barışını sağlamayı hedefler. Temel felsefesi, ekonomik olarak daha zayıf konumda olan işçiyi korumaktır.

Bu yazımızda, İş Hukuku'nun temelini oluşturan iş sözleşmesini, tarafların hak ve yükümlülüklerini ve çalışma hayatında sıkça karşılaşılan pratik konuları ele alacağız.

İlişkinin Temeli: İş Sözleşmesi

İşçi ve işveren arasındaki hukuki bağ, iş sözleşmesi ile kurulur. Bu sözleşmeyle işçi, belirli bir ücret karşılığında işverene bağımlı olarak iş görmeyi, işveren ise işçiye ücret ödemeyi taahhüt eder. Yazılı yapılması zorunlu olmasa da, ispat kolaylığı açısından yazılı bir sözleşme, her iki tarafın da güvencesidir. İş sözleşmeleri genel olarak ikiye ayrılır:

Belirsiz Süreli İş Sözleşmesi: Başlangıcı belli olan ancak ne zaman biteceği önceden belirlenmemiş olan, asıl ve en yaygın sözleşme türüdür.
Belirli Süreli İş Sözleşmesi: Hangi tarihte sona ereceği baştan belli olan (örneğin; bir projenin tamamlanması, sezonluk bir iş gibi) istisnai bir sözleşme türüdür.

İşçinin Temel Hak ve Yükümlülükleri

Kanunlar, işçiyi korumak amacıyla ona birçok temel hak tanımıştır:

Ücret Hakkı: Yapılan işin karşılığı olan ücreti, zamanında ve eksiksiz olarak talep etme hakkıdır.
Dinlenme Hakkı: Haftalık 45 saati aşan çalışmalar için fazla mesai ücreti alma, haftada en az bir gün (genellikle Pazar) hafta tatili yapma ve kanunda belirtilen süreleri doldurduğunda yıllık ücretli izin kullanma hakkıdır.
İş Sağlığı ve Güvenliği Hakkı: İşverenin sağladığı güvenli ve sağlıklı bir ortamda çalışma hakkıdır. Gerekli önlemler alınmamışsa işçi çalışmaktan kaçınabilir.
Eşit Davranılma Hakkı: Dil, din, ırk, cinsiyet gibi nedenlerle ayrımcılığa uğramama hakkıdır.

İşçinin temel yükümlülüğü ise işini özenle yapmak, işverenin talimatlarına uymak ve işverene sadık kalmaktır.

İşverenin Temel Hak ve Yükümlülükleri

İşverenin de temel hak ve yükümlülükleri vardır:

Yönetim Hakkı: İşin nasıl ve ne zaman yapılacağına dair işçiye talimat verme hakkıdır.
Ücret Ödeme Yükümlülüğü: İşçinin ücretini ve diğer yasal alacaklarını zamanında ödeme en temel borcudur.
İşçiyi Gözetme Borcu: İşçinin sağlığını ve güvenliğini sağlamak, kişiliğine saygı göstermek ve ayrımcılık yapmamakla yükümlüdür.
Sosyal Güvenlik Primlerini Ödeme: İşçinin SGK primlerini düzenli ve eksiksiz bir şekilde devlete bildirmek ve ödemek zorundadır.

İş Hukukunda Sıkça Karşılaşılan Durumlar ve Kavramlar

Çalışma hayatının dinamikleri içinde bazı kavramlar ve durumlar öne çıkar:

İş Sözleşmesinin Feshi (İşten Çıkarma/Ayrılma): Sözleşmenin sona erdirilmesidir. Fesih, bildirimli veya bildirimsiz (derhal) olabilir.
- Haklı Nedenle Derhal Fesih: Ahlak ve iyi niyet kurallarına aykırılık (hırsızlık, hakaret, cinsel taciz vb.), sağlık sebepleri gibi durumlarda taraflardan biri sözleşmeyi derhal, bekleme süresi olmadan bitirebilir.
- Geçerli Nedenle Fesih: İşçinin performans düşüklüğü veya işyerinin ekonomik durumu gibi nedenlerle yapılan fesihtir. Bu durumda işveren, işçinin kıdemine göre belirlenen ihbar sürelerine uymak veya bu sürenin ücretini ihbar tazminatı olarak ödemek zorundadır.
Kıdem Tazminatı: En az bir yıl çalışmış bir işçinin, iş sözleşmesinin kanunda sayılan belirli nedenlerle (emeklilik, askerlik, işverenin haklı bir neden olmadan işten çıkarması, işçinin haklı nedenle istifa etmesi vb.) sona ermesi halinde, çalıştığı her tam yıl için 30 günlük brüt ücreti tutarında aldığı bir tazminattır.
İşe İade Davası: İş güvencesi kapsamında olan (genellikle 30 veya daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinde en az 6 ay kıdemi olan) bir işçi, iş sözleşmesinin haksız veya geçersiz bir nedenle feshedildiğini düşünüyorsa, fesih bildiriminden itibaren 1 ay içinde işe iade davası açabilir.
Mobbing (Psikolojik Taciz): Bir veya birden fazla kişi tarafından diğer bir kişiye yönelik sistematik olarak uygulanan yıldırma, pasifize etme veya işten uzaklaştırma amaçlı psikolojik baskıdır. Mobbinge uğrayan işçi, iş sözleşmesini haklı nedenle feshedebilir ve tazminat talep edebilir.

İş Hukuku, hem işçinin emeğini ve haklarını hem de işverenin işletme düzenini koruyan hassas bir dengeye sahiptir. Hak ve yükümlülüklerinizi bilmek, olası anlaşmazlıkları en başından önlemenin ilk adımıdır. İster bir işçi olun ister işveren, hak kaybı yaşamamak ve yasal süreci doğru yönetmek adına bir avukattan hukuki destek almanız büyük önem taşır.